کتاب شوهر آهو خانوم | علی محمد افغانی | انتشارات نگاه نو | بدون سانسور

کتاب شوهر آهو خانم

رمان شوهر آهو خانم نوشتۀ علی محمد افغانی را دقایقی پیش به پایان بردم. داستان مردی است که زنی باوفا دارد، ولی روزی در نانوایی‌اش زنی زیبا را می‌بیند و چنان شیفه او می‌شود که همه زندگی‌اش را به پایش می‌ریزد. ولی آنچه این داستان تکراری برایم بیش از اندازه تازه آمد، به گمان خودم مترادف‌سازی آن با جامعه امروزی بود. اینکه همچنان جامعه در گذار سنت به مدرنیته، چنان وحشت زنده عمل می‌کند که وانگه در ورطه‌ای خروج ناپذیر گرفتار افتاده است. زن ایرانی که می خواهد در عرصۀ جامعه حضور داشته و موثر باشد، ولی فضای مردسالارانه با او برخوردی از سر غریزه و نه اندیشه دارد. علی محمد افغانی در کتاب شوهر آهو خانم به خوبی چنین محیطی را تصویر می‌کند و این چیزی بود که من بی‌نهایت از آن لذت بردم. او با ظرافت قلم چنان تخیل، آزادی بیان عشق و احساسات ناگوار آدمی را در هم آمیخته است که رمان آهو خانم تا سر حد چنین جذاب و روان است.

داستان شوهر آهو خانم

رویدادهای رمان در کرمانشاه و از سال 1313 شروع می‌شود. سیدمیران سرابی، مرد میانسال و موفقی است که بعد سال‌ها، حال به رئیس صنف نانوایان کرمانشاه منصوب شده است. او مردی مذهبی، ملاحظه کار و متینی است و زنی بسیار باوفا به نام آهوخانم دارد. کانون خانوادگی سیدمیران گرم است، زیرا آهو همیشه در طول زندگی هم پا و یاور او بوده و در واقع موفقیش در رسیدن به صنف نانوایان را به کمک‌های همسرش مدیون است.

روزی او در مغازه‌اش نشته بود که زنی با زیبا برای خرید نان وارد می‌شود، همین نگاه نخست ذهن سید‌میران را به خود مشغول می‌کند. زن که هما نام دارد، فردای همان روز دوباره به نانوایی او می‌آید، اما این‌بار سید‌میران سر صحبت را با او باز می‌کند. هما از زندگی سختش برای او می گوید، از این‌که چه طور از زندگی با همسر قبلی‌اش رو برگردانده و در حال حاضر به مدت سه ماه است که در خانه حسین خان ضربی زندگی می‌کند.

شوهرآهو برای سر گوش آب دادن و فهمیدن وضعیت هما به خانه حسین خان که مطرب مجالس عروسی و بساط عیش و نوش است، می‌رود. گفتگو بین این دو طولانی می شود، در پایان مطرب رو به سید‌میران می‌کند و می‌گوید: «هر کسی با این زن ازدواج کند‌ بدبخت می‌شود، این زن فقط به درد رقاصی می‌خورد.» با این حال، سیدمیران نمی‌تواند از فکر هما بیرون بیاید، پس به او پیشنهاد می‌دهد که مستاجر خانه‌اش شود. هما این را می‌پذیرد و سیدمیران برای حفظ آب رویی و حرف مردم، بهانه طلاق شوهر و اینکه پیش‌نماز مسجد هما را به او سپرده، زن را به خانه خود می‌آورد. زمان حضور هما در خانه میران به درازا می‌کشد، در این بین نیز آهوخانم به هویت هما پی برده و بیشتر به این نتیجه رسیده است که سی‌ میران دیگر آن آدم قبلی نیست. بحث و جدل‌های فراوان آهوخانم و میران باعث می‌شود، میران هما را صیغه کند. هما نیز بیکار ننشسته و از افسون و عشق آتشین میران نسبت خود استفاده کرده و از او می‌خواهد که عقدش کند. سیر میران که عشق، عقلش را کور کرده و بی‌آنکه سخنان بزرگان و دوستان خود را گوش دهد، پیش چشم همه آهو خانم را بی‌ارزش کرده و هما را زن خانه معرفی می‌کند. از این پس، آهو خانم خود را زن زیادی می‌داند، ولی همچنان در خانه میران با ذلت زندگی کرده و حتی به او وفادار است. هما، زن سرکش و هوس‌ران داستان در بیرون از چارچوب خانواده، شروع به ریخت و پاش، مهمانی رفتن، شراب خوردن، رقصیدن و زندگی آزادانه با دوستان خود می‌کند. همچنین هما متوجه می‌شود که نمی‌تواند بچه دار شود.

سه سال از زمان آمدن هما به خانه میران می‌گذرد، همه چیز تغییر کرده، آهوخانم شاهد ویران شدن شوهر و زندگی چهار فرزندش است، به همین دلیل به روستای سراب می‌رود. سید‌میران نیز به دلیل ولخرجی‌های هما، مقروض شده، حتی کار به جایی کشیده که در حال از دست دادن مغازه و خانه‌اش است. ریاست صنف نانوایان را از دست می‌دهد و به دلیل قرض، خانه‌اش را نیز می‌فروشد و برای کار و زندگی جدید قصد سفر به تهران می‌کند. آهو خانم از رفتن سید‌میران با خبر می‌شود، حال که در او تحولی درونی شکل گرفته، به دنبال شوهر می‌رود و او را به هر نحوی به خانه باز می‌گرداند. خبر می‌رسد که هما با راننده‌ای که از عشاق قدیمی‌اش بود، گریخته است. حال سید‌میران که تمام این وقت با دلش راه رفته، به شدت ابراز پشیمانی می‌کند. آهو خانم که همچنان وفادار و بردبار است و سعی در بازگشت به شرایط قبل دارد.

بخشی از کتاب شوهر آهو خانم

از روی استفهام و با چشمانی اندک گرد شده به نقره نگاه کرد. مثل آن‌که بپرسد: این زن کیست همراه او؟ خیر است انشالله. اما نگاه زن همسایه نیز کمتر از او تعجب انگیز نبود. یک حس باطنی و ناخودآگاه خانم خانه را از ماجرایی ناخوشایند یا لحظه‌های شوم با خبر کرد. به سرعت برنجش را گرم و کارها را گرد آوری کرد. دست‌ها را با حوله پاک کرد تا نزد شوهرش برود ببیند آن زن کیست؟ غریبه است یا آشنا؟ مسافر است یا مهمان؟

چکاره و چه پیشه است و در هر حال وظیفه‌ی مهمان داری خود را که کدبانوی خانه بود آنطور که باید انجام دهد. نقره در پناه دیوار دزدانه خود را به زیر زمین رساند. خود سید میران پیش از آنکه زنش از در آشپزخانه خارج شود آنجا ظاهر شد:

این آبدار خانه کلیدش کجاست؟ او رنگش تغییر کرده بود. از چشم‌های آهو پرهیز می‌نمود و هنگام گفتن این کلمات دو سه بار ابرویش پرید.

آهو با عجله به اتاق نشیمن رفت، دست کلید کوچکی رو از گًل میخه برداشت و مطیعانه به او داد: با اتاق آبدار خانه چی کار داری؟ این زن همراه تو کی بود؟

مرد در حالی که پایش را برای پاک کردن گل کفش به چوب در آشپزخانه می‌مالید، بی‌آنکه یاری نگاه در چشمان زنش داشته باشه گفت:

یکی از بندگان فراوان خدا. یک عترت ویلان مانده و بی پناه از شوهرش طلاق گرفته و چون جا و مکانی زیر سر ندارد دو سه شبی اینجا مهمان توست، تا بعد چه پیش آید. شوهر یا کسانش برای بردنش خواهند آمد. زن ساده دلم از روی غم‌خواری ندا داد: اه، واه بنده خدا، اسمش چیست؟ زن کیست؟ آیا من خود او یا شوهرش را دیده بودم؟ نکند زن حاجی ملایری خمیرگیر دکان است که می‌گفتی دائماً با هم در کشمکش طلاقن و به علت آنکه شوهرش به او خرجی نمی‌دهد از تو خواهش کرد بود چیزی از مزدش را همیشه پیش خودت نگاه داری و هفته به هفته به او بدهی؟

نقد کتاب شوهر آهو خانم

کاوش و مطالعه داستان‌ها و رمان‌هایی که زندگی مردم را در منطقه‌ یا دورانی خاص منعکس می‌کند، فرهنگ عامه و اعتقادات جامعه را نشان می‌دهد. فرهنگی که در این داستان‌ها نمایش داده می‌شود از آشنایی و زندگی علی محمد افغانی با محیطی است که داستان را شکل می‌دهد، بنابراین رمان شوهر آهو خانم که منعکس کننده سبک زندگی و وضعیت اجتماعی مردم ایران در دوره رضاخان است، همچنین اطلاعات دقیق‌تری را از زندگی خانوادگی، نوع نگاه مردم به روابط اجتماعی در هسته جامعه به ما می‌دهد. اطلاعات در رمان نشان دهنده موقعیت زنان در جامعه‌ای مرد سالارانه است.

در نگاه اول، به نظر می‌رسد که این رمان قصد دارد مکان‌های گمشده زن ایرانی را بازسازی و حق و حقوق نقض شده لو را از طریق گفتمانی مردانه اصلاح کند. حتی برخی نظر بر این دارند که رمان به نوبه خود نوعی بیانیه برای زنان ایرانی و اولین تلاش جنبش فمینیستی ایران در ادبیات فارسی است. اتخاذ ساختارگرایی به درون شواهد درونی، ممکن است ایدئولوژی و معنی پنهانی که متن را در بر می‌گیرد، رمزگشایی کنند. بنابراین، بر اساس این رویکرد، رمان شوهر آهو خانم به شدت تحت تاثیر گفتمان روانشناسی قرار می‌گیرد.

زن ایده‌آل داستان، شخصیتی محروم بدون هیچ گونه ویژگی اجتماعی و پویاست. او در واقع تصویری صریح از همسر خانه یا مظهر از گفتان سنتی است. گفتمان روانشناختی غالب این رمان از این زن منفعل حمایت می‌کند که از هر قاعده‌ای در موقعیت‌های داستان اطاعت می‌کند. شخصیت دیگر داستان زنی به اسم هماست که به عنوان تهدیدی جدی برای دنیای امن تحت کنترل گفتمان مردانه به حساب می‌آید، زیرا او می‌خواهد از نقش‌های سنتی بیرون بیاید و خواستار حداقل آزادی اجتماعی و مدنی است. او کاملا بر عکس زن سنتی داستان یعنی آهوخانم است. ایدئولوژی غالب کتاب به عنوان معمار نظم اجتماعی هرگز نمی‌تواند بر تجاوز و نقض جریان‌های مدرنیستی پایبند باشد و شخصیت سرکوبگر (زن دوم) را خنثی کند. علی محمد افغانی در گذار جامعه سنتی به مدرن، همچنان علاقه‌مند به سنت است، به ویژه در پایان داستان که این زن سنتی که می‌ماند.

نقطه قوت رمان را می توان تصویرسازی دقیق از افراد گرفته تا رویدادها، اشاره کرد. شخصیت‌های  کتاب به خوبی پرورش یافته و مخاطب با آنها همزادپنداری می‌کند. با این حال، هدف اصلی افغانی برای اعمال رهنمودهای رمانتیک در کتاب شوهر آهو خانم، نشان دادن سطح بالایی از احساسات در افراد است که در شخصیت‌های اصلی نمایان می‌شود. نویسنده به طور گسترده به بررسی درونی و نوع تفکر آن‌ها پرداخته که نتیجه‌اش انسجام داستانی بالا در رمانی قطور یا جزییات فراوان است.

نگاهی کوتاه به زندگی علی محمد افغانی، نویسنده شوهر آهو خانم

علی محمد افغانی در خانواده‌ای فقیر در کرمانشاه و سال 1304 متولد شد. وی در خانواده‌ای نسبتاً فقیر به دنیا آمد. دوره متوسطه را در زادگاهش تمام کرد، سپس برای گرفتن کمک هزینه و مسکن، به تهران آمده و وارد دانشکده افسری شد. بورس تحصیلی به آمریکا را به دلیل هوش بالا گرفت و در همان جا با ادبیات ملل و رمان‌نویسی آشنا شد. دو ماه از ازدواجش نگذشته بود که در هنگام بازگشت از آمریکا در سال 1333، به اتهام عضویت در حزب توده تویط ماموران نظامی دستگیر و به زندان قصر منتقل شد. تا انقلاب 1357 در زندان ماند و به گفته خودش در زندان بود که رمان شوهر آهو خانم را به رشته تحریر در آورد. این کتاب اولین رمان واقعی به زبان فارسی بود که در سال 1340 منتشر و فورا از سوى انجمن کتاب ایران به عنوان بهترین رمان برگزیده شد. همچنین به دلیل استقبال بسیار بالا از رمان، فیلمی نیز با همین نام به کارگردانی داوود ملاپور و بازیگری مهری ودادیان در سال 1347 ساخته شد.

بعد از آزادى از زندان کتاب «شادکامان دره قره‌سو» را نوشت، اما به اندازه شوهر آهو خانم مطرح نشد. سپس 10 سال چیزى ننوشت و برای تأمین هزینه‌های مالی در شرکت ژاپنى مشغول به کار شد. یکی از دلایل کم کاری او را می‌توان فضای نامناسب رژیم وقت دانست.  با این حال، علی محمد افغانی در سال‌ها بعد، کتاب‌های دیگری نیز نوشت، ولی هیچ کدام اعتبار کتاب شوهر آهو خانم را نداشتند. سپس، افغانی به آمریکا مهاجرت کرد و در همان‌جا زندگی‌نامه خود را به زبان انگلیسی منتشر کرد. با این حال، کلیه آثار او به شرح زیر است:

– شوهر آهو خانم

– شادکامان دره قره‌سو

– سیندخت

– شلغم میوه بهشته

– بافته‌های رنج

– بوته زار

– محکوم به اعدام

– دکتر بکتاش

– همسفرها

– دختردایی پروین

– صوفی صحنه، دزد کنگاور

– دنیای پدران و دنیای فرزندان

– حاج الل‍ه باشی

– خداحافظ دخت‍رم

مشخصات کتاب

نام: شوهر آهو خانم

نویسنده: علی محمد افغانی

انتشارات نگاه

تعداد صفحه: 778

کلام آخر

بسیاری از نویسندگان و منتقدان مشهور از رمان شوهر آهو خانم به عنوان بهترین رمانی که تاکنون در ایران منتشر شده است، یاد می‌کنند. در یک بررسی اخیر، این کتاب به عنوان یکی از محبوب‌ترین رمان‌های منتشر شده در 100 سال گذشته معرفی شد. چنین تجیلی از کتاب بی‌مورد نیست، زیرا همانگونه که در بالا بیان شد، علی محمد افغانی به خوب توانسته است در بطن داستانی تکراری، دنیای تراژیک جامعه زمان خود را به خوبی نشان دهد و خواننده را با خود همراه کند

اگر از خواندن این کتاب لذت بردید و قصد خرید کتاب های رمان را دارید کتاب چشم هایش رو هم مطالعه کنید