درباره استاد عبدالحسین زرین‌کوب
استاد عبدالحسین زرین‌کوب یکی از بزرگ‌ترین نویسندگان قرن معاصر هستند که در ۲۷ اسفند ماه سال ۱۳۰۱در شهر بروجرد به دنیا آمدند. این نویسنده به نام، علاوه‌بر نویسندگی، مورخ، اسلام‌شناس، ایران‌شناس، مترجم، منتقد ادبی، ادیب و محقق بسیار ارزنده‌ای بود که خدمات بسیار زیادی را در زمینه‌های مختلف به جامعه کرده است.
این نویسنده بزرگ دوران ابتدایی را در شهر بروجرد گذراند و در همان جا هم تحصیل نمود. سپس برای گذراندن دوران دبیرستان به تهران آمد و رشته ادبی را انتخاب نمود و در آن به تحصیل پرداخت. او ابتدا در دانشکده حقوق ثبت نام کرد و سپس به ناچار به بروجرد بازگشت و در آنجا به شغل معلمی مشغول شد. سالها بعد عبدالحسین زرین‌کوب مجددا وارد دانشگاه شد و در رشته ادبیات فارسی ادامه تحصیل داد. او تا مقطع دکترا در این رشته پیش رفت و سپس در دانشگاه تهران تدریس تاریخ اسلام، ادیان، کلام و مجادلات فرق، تصوف اسلامی و علوم را آغاز نمود.
مروری بر کتاب دو قرن سکوت
کتاب دو قرن سکوت عبدالحسین زرین کوب اثری مهم است که مروری جامع بر دوره تاریخی ایران از فتح اعراب بر امپراتوری ساسانی در قرن هفتم میلادی تا ظهور سلسله سامانیان در قرن نهم ارائه می‌کند. این دوره اغلب به عنوان “دوره سکوت” شناخته می شود زیرا منابع تاریخی محدودی در مورد رویدادهای سیاسی و اجتماعی وجود دارد. زرین‌کوب این خلأ را با بررسی منابع دیگر از جمله شواهد باستان‌شناسی، سکه‌ها و آثار برجای مانده از جغرافیا و ادبیات پر می‌کند.
کتاب با پیشینه ای از سقوط امپراتوری ساسانی در سال 642 میلادی و پس از آن فتح ایران توسط اعراب آغاز می شود. امپراتوری ساسانی بیش از 400 سال قبل از فتح اعراب حکومت کرده بود که در طی آن زرتشت دین رسمی بود. فتح اعراب باعث پایان ناگهانی حکومت ساسانیان و ورود اسلام به ایران شد. به گفته زرین کوب، دوران پس از تسخیر اعراب شاهد تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی عظیمی بود که تأثیری ماندگار بر هویت ملی ایران داشت.
فصل اول مروری بر سال های پرتلاطم بلافاصله پس از فتح ارائه می دهد. اعراب مالیات های جدیدی وضع کردند و برخی از اعمال زرتشتی را سرکوب کردند که به شورش های گسترده ای در سراسر ایران برای چندین دهه منجر شد. این شورش ها با خشونت از هر دو طرف همراه بود، اما در نهایت منجر به آن شد که اعراب تا سال 670 پس از میلاد بر بیشتر ایران تسلط پیدا کنند. زرین کوب خاطرنشان می کند که اهمیت این دوران در چگونگی شکل گیری هویت ملی ایرانی از طریق مخالفت با سلطه مهاجمان عرب است. مبارزه خشونت آمیز علیه اعراب باعث ایجاد حس میراث مشترک در بین ایرانیان شد که فراتر از وابستگی های محلی بود.
زرین کوب سپس فرمانداران و سلسله های عرب را که برای بسیاری از خلفای اموی و اوایل عباسی بر ایران حکومت می کردند، بررسی می کند. امویان حکومت اعراب را از دمشق حفظ کردند، اما حکومت آنها بر ایران با ناآرامی و بی ثباتی گسترده در بیشتر قرن مشخص شد. سیاست‌های تبعیض‌آمیز آنها که اعراب را بر ایرانی‌ها و دیگر «غیر عرب‌ها» ترجیح می‌داد، تنش‌های اجتماعی را تشدید کرد. ظهور عباسیان و انتقال پایتخت خلفا به بغداد در سال 762 پس از میلاد نشانگر تغییر حکومت ایران محور بود. با این حال، عباسیان همچنین با جنگ قدرت داخلی، شورش‌های منطقه‌ای و فساد دست و پنجه نرم می‌کردند که کنترل آنها را بر مناطق دور از ایران تضعیف کرد.
در اواسط قرن نهم، تعدادی از سلسله های محلی ظهور کردند که باعث کاهش اقتدار عباسیان در ایران شد. طاهریان، یک سلسله ایرانی مستقر در نیشاپور، کنترل خودمختاری بر نواحی شرقی ایران را به دست آوردند. صفاریان که اصالتاً سیستانی بودند، چندین استان در شرق و مرکز ایران را فتح کردند. در منطقه خزر سامانیان پادشاهی مستقلی به پایتختی بخارا تأسیس کردند. این سلسله های جدید به ترویج فرهنگ ایرانی، دین زرتشتی و حفظ استقلال از بغداد پرداختند. به گفته زرین کوب، این دوره نشانه «ایرانی شدن مجدد» سیاست و وارونه شدن سلطه اعراب در ایران بود.
این کتاب با چندین فصل به بررسی جنبه های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران در قرن نهم در این سلسله ها ادامه می دهد. زرین کوب بحث مهمی در مورد جایگاه دین زرتشتی در این دوران ارائه می دهد. در حالی که آئین زرتشتی پس از تسخیر اعراب به نفع اسلام رو به افول گذاشت، به ویژه در نواحی شهری و در میان طبقات نخبگان به رواج خود ادامه داد. زرین‌کوب استدلال می‌کند که هویت ملی ایرانی، حتی پس از چندین قرن حکومت اسلامی، هنوز به شدت با آیین زرتشتی گره خورده است.
کتاب دو قرن سکوت بررسی جامعی از یک دوره مهم در تاریخ ایران ارائه می دهد. زرین‌کوب از منابع متنوعی برای ارائه زمینه‌ای در مورد تغییرات سیاسی، مذهبی و فرهنگی که از قرن هفتم تا نهم رخ داده است، استفاده می‌کند – عصری که شاهد پایان حکومت ساسانی، گسترش اسلام و احیای نفوذ پارسی بود. این کتاب ظهور سلسله های خودمختار در قرن نهم را به عنوان نقطه عطفی نشان می دهد که نشان دهنده بازگشت به هویت ملی مشخصاً ایرانی پس از دو قرن تسلط اعراب است. به طور کلی، این کتاب بینش های مهمی در مورد دگرگونی های عمیق اجتماعی ارائه می دهد که برای همیشه ساختار تمدن ایرانی را در قرن های پس از فتح اسلامی تغییر داد. کتاب «دو قرن سکوت» به‌عنوان اثری اساسی در شناخت تاریخ اولیه اسلامی ایران، شایسته قدردانی است.
قسمت بندی کتاب دو قرن سکوت
بخش اول این کتاب در مورد خواری و ذلت اعراب جاهلی است که در زمان ساسانیان در دربار پادشاهان مشغول به بندگی بودند. در این بخش از کتاب در مورد وابستگی اعراب به ایران و نجات شهر یمن از دست حبشه توسط ۶۰۰ سرباز ایرانی مطالبی ارائه شده است. در آن زمانی عربستان صحرایی بی‌چیز بود که بیشتر مورد توجه امپراتوری روم قرار گرفته بود. رومیان با ایرانیان سر کالاهای مورد تجارت با هندوستان همیشه رقابت داشتند.
در بخش دوم اطلاعاتی در مورد جنگ ستیزی اعراب و دسترسی به برخی از نواحی ایران توسط اعراب اطلاعات کاملی ارائه شده است. اعراب با ورود به شهرها شروع به غارت و دزدی اموال ایرانیان نمودند. در خلاصه کتاب دو قرن سکوت آمده است که اعراب فرق بین نمک و کافور را هم نمی‌دانستند. حتی برخی از آنان گمان می‌کردند نقره با ارزش‌تر از طلا است.
در بخشی از کتاب آمده است که عربی یک یاقوت از اموال ایرانیان را به قیمت هزار دینار فروخت. از او پرسیدند چرا این یاقوت را ارزان فروختی عرب در پاسخ گفت: اگر بیشتر از هزار می‌دانستم بیشتر می‌فروختم. در این غارت‌ها فرش مهستان به مدینه فرستاده شد و چون فرش بزرگی بود مکانی برای پهن کردن فرش نیافتند و به ناچار فرش گران‌بها را تکه‌تکه کرده و بین سران قوم‌های مختلف تقسیم شد.
چشم انداز سیاسی
زرین‌کوب مروری بر سلسله‌های سیاسی عمده‌ای که در این دوره بر ایران حکومت می‌کردند ارائه می‌کند، اما اشاره می‌کند که حکومت مرکزی ضعیف بود و شورش‌های استانی رایج بود. طاهریان و صفاریان قلمروهای شرق ایران را تحت کنترل داشتند، در حالی که سامانیان در نهایت پادشاهی را در شمال شرقی تأسیس کردند. این سلسله ها با عباسیان و یکدیگر جنگیدند. در قرن نهم، خلافت عباسی به استان‌های خودمختار با مناطق زیادی که توسط سلسله‌های محلی ایرانی اداره می‌شد، تقسیم شد.
تغییرات مذهبی
فتح اعراب اسلام را به ایران معرفی کرد و به زوال دین زرتشتی به عنوان دین دولتی انجامید. با این حال، اسلامی شدن به تدریج رخ داد. زرین کوب استدلال می کند که دین زرتشت همچنان بر فرهنگ و هویت تأثیر می گذارد. بسیاری از جشن ها و آیین های زرتشتی ادامه یافت و زبان فارسی ماندگار شد. زرین کوب این دوران را تلفیقی از سنت های ایرانی پیش از اسلام با تأثیرات اعراب اسلامی می داند.
تأثیرات اجتماعی
فتح اعراب از بسیاری جهات جامعه ایران را مختل کرد. از دست دادن استقلال سیاسی و موقعیت ممتاز دین زرتشتی منشأ درگیری بود. اعراب مالیات های سنگینی بر غیر مسلمانان وضع کردند و زمین ها را مصادره کردند. بسیاری از ایرانیان علیه حکومت اعراب قیام کردند و به مناطق کوهستانی گریختند. با گذشت زمان، آمیختگی های اجتماعی بین فاتحان عرب و جمعیت بومی رخ داد. ازدواج های درونی و تبادل فرهنگی منجر به ادغام این دو گروه در جامعه ایرانی شد.
مشارکت های فرهنگی
علیرغم تحولات سیاسی، شکوفایی فرهنگی به ویژه در زمان سامانیان در قرن نهم رخ داد. زرین کوب تاکید می کند که ادبیات، هنر و معماری ایرانی از این دوران ماندگار بوده است. از نمونه های قابل توجه می توان به شاهنامه فردوسی (کتاب شاهان)، شاعر رودکی و کشف مجدد تاریخ ملی ایران اشاره کرد. سیستم های آبیاری جدید ساخته شد و صنایع دستی و تجارت در مراکز شهری مانند نیشاپور و گورگنج رونق گرفت. زرین کوب پس از دو قرن سکوت، قرن نهم را یک «رنسانس» در فرهنگ ایرانی می داند.
تاثیر در تاریخ
کتاب زرین کوب اثری اساسی در این دوره پیچیده از تاریخ ایران ارائه می دهد. اگرچه این دوران با شکست امپراتوری ساسانی آغاز شد، اما نشان دهنده آمیختگی تدریجی سنت های ایرانی پیش از اسلام با دین جدید عربی اسلام بود. در قرن نهم، هویت اسلامی فارسی مشخصی پدیدار شد که در سیاست، هنر، ادبیات و فرهنگ منعکس شد. این مسیر ایران را در هزاره جدید شکل داد و هنوز بر تمدن ایرانی امروز تأثیر می گذارد. کتاب دو قرن سکوت به دلیل ارائه بینش حیاتی در مورد این عصر محوری، سزاوار به رسمیت شناختن گسترده در مطالعات غرب است.
نقاط قوت کتاب دو قرن سکوت :
• مروری جامع از یک دوره مهم اما مطالعه نشده در تاریخ ایران ارائه می دهد. زرین کوب به پر کردن شکاف قابل توجهی در بورسیه این دوران کمک می کند.
• از انواع منابع تاریخی، از جمله شواهد باستان شناسی، سکه ها، اسناد اداری، و گزارش های جغرافی دانان و مسافران استفاده می کند. این یک دید کامل از رویدادها ارائه می دهد.
• زرین‌کوب این دوره را در شکل‌گیری هویت اسلامی ایرانی تعیین می‌کند. این کمک مهمی به درک توسعه فرهنگی ایران است.
نقاط ضعف کتاب دو قرن سکوت:
• این کتاب برای اولین بار در سال 1959 منتشر شد، بنابراین برخی از تفسیرها و تحلیل ها قدیمی است. ممکن است محققان معاصر با برخی از نتایج زرین کوب مخالف باشند.
• این کتاب در درجه اول تمرکز سیاسی و نظامی دارد، با بحث های عمیق کمتری درباره تاریخ اجتماعی، اقتصادی و فکری. برخورد جامع‌تر با این دوران، زمینه بیشتری را فراهم می‌کند.
• پاورقی ها و ارجاعات محدودی به منابع منبع وجود دارد. این امر کاوش بیشتر برخی از ایده ها و گزارش های تاریخی را که زرین کوب ارائه می کند دشوار می کند.
• به عنوان یک اثر ترکیبی، این کتاب چیز زیادی به تحقیقات علمی اصیل یا نظریه های جدید در این دوره اضافه نمی کند. این بر گردآوری اطلاعات از آثار موجود متکی است.
• روایت می‌تواند گاهی متراکم باشد، زیرا کتاب افراد، سلسله‌ها و رویدادهای زیادی را در طول دو قرن پوشش می‌دهد. برای برخی از خوانندگان، سطح جزئیات ممکن است بیش از حد به نظر برسد.
• این کتاب برخی از گرایش های ملی گرایانه رایج در ایران شناسی آن دوران را منعکس می کند. تفاسیر گاه تصویری آرمانی از این دوره در تاریخ ایران ارائه می دهد. یک تحلیل انتقادی و عینی تر ممکن است دیدگاه متفاوتی ارائه دهد.
به طور خلاصه، در حالی که دو قرن سکوت دارای نقاط ضعفی است، نمی گوییم جز داستان هاو کتاب های رمان است اما همچنان اثری اساسی است که بینش های مهمی را درباره این دوره شکل گیری تاریخ ایرانی اسلامی ارائه می دهد. روايت و تحليل جامع زرين‌کوب، همچنان در قرن هفتم تا نهم ميلادي در ايران شکل خواهد گرفت. این کتاب به دلیل روشن کردن چیزی که اغلب به عنوان «دوره سکوت» تلقی می‌شود، شایسته تقدیر است.
برای خرید نسخه بدون سانسور این کتاب از سایت هشتگ کتاب میتوانید روی قسمت زیر کلیک نمایید .
.
.
.
.
.
.
یک نظر در “نقد و بررسی کتاب دو قرن سکوت ( حمله اعراب به ایران )”